De Tachtigjarige Oorlog
Op deze pagina frissen we je kennis over de Tachtigjarige Oorlog op.
Kritiek op de katholieke kerk
Aan het begin van de 16de eeuw gebeurt er iets revolutionairs: de machtige katholieke kerk begint te wankelen. Steeds meer mensen hebben kritiek. Ze vinden bijvoorbeeld dat de katholieke kerk zichzelf verrijkt met de verkoop van ‘aflaten’ (kwijtschelding van zonden). Ook vinden ze dat de Bijbel niet in onbegrijpelijk Latijn geschreven moet zijn, maar in de spreektaal van het gewone volk. Protestanten, zoals Luther en Calvijn, willen de kerk hervormen. Hun populariteit groeit snel.
Wetten tegen ketterij
Daar zijn de landsheren in Europa niet blij mee. Zij willen hun onderdanen katholiek houden. De Nederlanden horen op dat moment bij het Spaanse Rijk van keizer Karel V. Die voert strenge wetten in tegen ‘ketterij’ (afvallen van het katholieke geloof). Ketters worden onthoofd, levend verbrand of levend begraven. Nergens is de wetgeving tegen ketters zo streng als in de Nederlanden. Toch blijft het protestantisme maar groeien.
Troonovername
In 1555 neemt Filips II de troon over van zijn vader Karel V. Filips II voelt zich niet op zijn gemak in de Nederlanden. Ook spreekt hij de taal niet, waardoor de mensen hem als een vreemdeling blijven zien. In 1559 stelt Filips II zijn halfzus Margaretha van Parma aan als landvoogdes van de Nederlanden, zodat zijn aandacht naar andere delen van zijn rijk kan gaan.
Smeekschrift der Edelen
Nederlandse edelen komen in protest tegen de ‘Inquisitie’ (vervolging van ketters). Behalve dat zij die veel te streng vinden, zijn ze het er ook niet mee eens dat Filips II hun macht probeert in te perken. In 1566 geven ongeveer 200 edelen Margaretha van Parma het Smeekschrift der Edelen. Daarin vragen zij om te stoppen met de Inquisitie. Margaretha zegt dat de edelen hun smeekschrift direct bij Filips II moeten indienen, maar dat ze tot die tijd de vervolgingen zal opschorten. Margaretha’s adviseurs noemen de edelen ‘gueux’, bedelaars. Een term die later vervormd naar ‘geuzen’ en die de opstandelingen als eretitel gaan gebruiken.
Aanbieden van het Smeekschrift der Edelen, anoniem, 1600-1700, gravure, PDP 46
Beeldenstorm
Maar dan breekt er onrust uit. Overal in de Nederlanden stormen woedende menigtes kerken en kloosters binnen, uit onvrede over de katholieke overheersing. Heiligenbeelden en schilderijen worden kapotgemaakt: de Beeldenstorm.
Beeldenstormers in een kerk, Hendrik van Steenwijck II,1610-1630, olieverf op paneel, PDS 313. Foto: Tom Haartsen
Hertog van Alva
Filips II is niet tevreden met het ‘slappe’ optreden van zijn halfzus en stuurt de Hertog van Alva naar de Nederlanden om orde op zaken te stellen en iedereen te straffen die iets met de Beeldenstorm te maken had. Willem van Oranje vlucht weg uit de Nederlanden. Alva laat 12.000 mensen arresteren, en meer dan 1.000 mensen worden geëxecuteerd. Onder hen zijn niet alleen protestanten, maar ook katholieke edelen die tegen de Inquisitie zijn. Zoals twee vrienden van Willem van Oranje, de graven van Egmond en van Horne. Zij worden onthoofd op de Markt in Brussel.
'Afbeeldinghe van den ellendighen staet der Nederlanden onder de wreede tijrannije van den hertog van Alba', anoniem, 1627, olieverf op paneel, PDS 121. Foto: Tom Haartsen
Willem van Oranje wordt leider van de Opstand
In 1568 neemt Willem van Oranje de leiding over het gewapende verzet tegen de Spanjaarden. Als leider van de Opstand is Willem zijn leven niet zeker. Vooral niet als Filips II in 1580 een flinke prijs op zijn hoofd zet. Op 10 juli 1584 schiet Balthasar Gerards Willem van Oranje dood in het Prinsenhof.
Vrede in het noorden, oorlog in het zuiden
Niet lang na de dood van Willem van Oranje vallen Gent, Brussel, Mechelen en Antwerpen in Spaanse handen. Het ziet er slecht uit voor de opstandelingen. Maar door de schok van de moordaanslag en de ernstige verliezen in het zuiden, gaan de opstandige Nederlandse provincies meer samenwerken. In 1588 benoemen zij zichzelf tot de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Spanje erkent deze republiek natuurlijk niet. In de jaren ’90 van de 16de eeuw worden Frankrijk én Engeland bondgenoten van de Republiek en keert het tij: het noorden is veilig. De oorlog woedt verder in het zuiden en oosten van de Nederlanden, terwijl de steden ten noorden van de rivieren uitgroeien tot de rijkste van heel Europa.
Voorbereiding voor de Slag bij Nieuwpoort, Paulus van Hillegaart (I), 1614, olieverf op doek, PDS 41. Foto: Tom Haartsen
Oorlog overzee
De oorlog tussen de Nederlanden en Spanje breidt zich ook uit naar overzeese gebieden. Spanje en zijn bondgenoot Portugal verdienen veel geld met koloniale handel in Afrika, Noord-Amerika, Zuid-Amerika en Azië. De Nederlandse Republiek ziet hier een kans. Door forten, schepen en handelsposten te veroveren en te plunderen, komen de rijkdommen terecht bij de Nederlanders in plaats van bij de Spanjaarden. Hierdoor wordt het voor Filips II lastiger om de dure oorlog in de Nederlanden te blijven betalen.
Deze oorlogsstrategie levert de Nederlanders veel geld op. Het leidt tot de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie in 1602 en West-Indische Compagnie in 1621 en daarmee de Nederlandse koloniale overheersing overzee.
Vrede van Münster
Twee van Willems zoons Maurits en Frederik Hendrik, volgen achtereenvolgens hun vader op. Beiden blijken kundige legeraanvoerders te zijn. Stap voor stap krijgen hun troepen de overmacht. Het zal tot 1648 duren voor de Vrede van Münster wordt getekend. Daarmee komt er na tachtig jaar een einde aan de oorlog en erkent Spanje de Republiek als een zelfstandige, vrije staat.
Feest op de Oude Delft, vermoedelijk voor het sluiten van de Vrede van Münster, Egbert Lievensz. van der Poel, ca. 1648, olieverf op paneel, PDS 85. Foto: Tom Haartsen