Gezicht op Dillenburg, Jan van Brosterhuyzen, 1647, gravure.
Willem van Nassau wordt in 1533 geboren op kasteel Dillenburg in Duitsland. Op elfjarige leeftijd erft hij van zijn neef René van Chalon het Franse prinsdom Orange met de bijbehorende titel Prins van Oranje en diverse bezittingen en grond in de Nederlanden. Een belangrijke erfenis, want plots behoort Willem tot de meest invloedrijke edelen van Europa. Het is het begin van het Huis Oranje-Nassau.
Portret van keizer Karel V, Onbekend, 1550-1600, olieverf op paneel. Foto: Tom Haartsen
De bezittingen vallen onder het katholieke Habsburgse Rijk van keizer Karel V. Die stemt toe met de erfenis, onder voorwaarde dat Willem zich bekeert tot het katholieke geloof. De erfenis is voor het protestante Huis van Nassau te groot en belangrijk om te weigeren en daarom gaan Willems ouders akkoord met de eis van Karel V. De jonge Willem verhuist naar Brussel en krijgt daar aan het hof van de keizer een katholieke opvoeding.
Willem is geliefd en krijgt invloedrijke posities. Op dit portret is hij 22 jaar en leidt hij een legeronderdeel van het Habsburgse Rijk. Hij is op dat moment een trouwe dienaar van de keizer en zijn zoon Filips II. Later verandert dat drastisch.
De bewening van Christus, Maarten van Heemskerck, 1566, olieverf op paneel, aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt. Foto: Tom Haartsen
Willem van Oranje leeft in een tijd waarin gewetens- en godsdienstvrijheid niet vanzelfsprekend zijn. Zelf bepalen wat je gelooft en wat goed en fout is, zijn nieuwe ideeën. De heersers over de Nederlanden, Karel V en zijn zoon Filips II, zijn streng Rooms-katholiek en willen dat alle inwoners in hun rijk dit geloof hebben. Ze zien het opkomende protestantisme als een bedreiging en willen dit uitroeien.
Ontmoeting tussen Willem van Oranje en de Delftse burgemeester Huig Jansz. van Groenewegen, Johan Bernhard Wittkamp, 1848, olieverf op doek, bruikleen particuliere collectie. Foto: Tom Haartsen
Willem heeft van huis uit een protestantse opvoeding gekregen. Aan het hof leeft hij als katholiek. Zo vormt hij zijn idee om het protestantisme en katholicisme vreedzaam naast elkaar te laten bestaan. Op oudejaarsavond 1564 houdt Willem een betoog voor gewetensvrijheid: het zelf mogen bepalen wat je gelooft en denkt. Dit is een van eerste keren dat een politiek leider zo openlijk pleit dat het volk eigen keuzes moet kunnen maken.
Op dit schilderij wordt de beeldenstorm uitgebeeld. Het protestantisme krijgt in de Nederlanden steeds meer aanhangers. Uit onvrede over de katholieke overheersing breekt er in 1566 onrust uit. Overal in de Nederlanden stormt een woedende menigte kerken en klooster binnen. Heiligenbeelden worden kapotgeslagen, schilderijen beschadigd en vernietigd.
Afbeeldinghe van den ellendighen staet der Nederlanden onder de wreede tijrannije van den hertog van Alba, Anoniem, 1627, olieverf op paneel. Foto: Tom Haartsen
De Spanjaarden zien Willems tolerante houding ten aanzien van protestanten als een gevaar. In 1568 nemen ze zijn Nederlandse bezittingen in beslag. Niet veel later ontvoeren ze ook zijn oudste zoon Filips Willem naar Spanje. Voor Willem is de maat vol, hij stelt zich aan het hoofd van het gewapende verzet tegen Filips II, de koning aan wie hij tot die tijd altijd trouw is geweest.
Plattegrond van Delft na de stadsbrand van 1536, Anoniem, (na) 1536, olieverf op doek. Foto: Tom Haartsen
De Opstand is in volle gang. Willem is zijn leven niet meer zeker en de ommuurde vestingstad Delft is een van de veiligste steden van Holland. Op 14 november 1572 komt hij aan in Delft. Vanuit het Sint Agathaklooster – voortaan bekend als het Prinsenhof – stuurt hij de Opstand aan.
Titelblad van de Nederlandstalige druk van de Apologie
In 1580 verklaart Filips II Willem van Oranje vogelvrij: wie hem doodt zal geen straf krijgen. Samen met zijn raadgevers schrijft Willem in het Prinsenhof een belangrijk geschrift om zichzelf te verdedigen: een apologie. Het is een belangrijk propagandamiddel: hij zet vanuit zijn eigen perspectief uiteen wat er tot dan toe allemaal gebeurd is en beschuldigt Filips II van waanzin, moord en verraad. Ook pleit hij opnieuw voor geloofsvrijheid. De Apologie verschijnt in vijf talen en wordt verspreid in heel Europa. Een herdruk volgt snel, want het is een bestseller.
De moord op Willem van Oranje door Balthasar Gerard te Delft, 10 juli 1584, Romeyn de Hooghe, ca. 1679-1694, gravure, ets.
Op 10 juli 1584 loopt Willem na het middageten de trap op. Balthasar Gerards dringt tussen twee lijfwachten door en lost met één schot drie kogels. De zus van Willem, Catharina, gaat op de trap zitten en neemt Willems hoofd in haar schoot. Het onwerkelijke is gebeurd: Willem van Oranje is dood. Je kunt de kogelgaten nog steeds zien in het Prinsenhof.
Op het moment dat Willem van Oranje sterft is Breda, de stad waar Willems voorouders begraven liggen, in Spaanse handen. Daarom wordt hij begraven in de Nieuwe Kerk in Delft, de stad waar hij de laatste jaren van zijn leven woonde en waar hij vermoord werd. Begin 17de eeuw krijgt de beroemde beeldhouwer Hendrik de Keyser de opdracht een praalgraf te ontwerpen. Het graf groeit uit tot een toeristische attractie, met de bijbehorende aandenkens zoals deze aardewerk plaque uit 1657.
Portret van Willem van Oranje, Michiel van Mierevelt, 1620-1624, olieverf op paneel. Foto: Tom Haartsen
De opstandige provincies die Willem leidt tijdens het verzet tegen Spanje, ontwikkelen zich een paar jaar na zijn dood tot een onafhankelijke republiek. Willem van Oranje wordt gezien als de grondlegger van deze nieuwe staat. De eretitel Vader des Vaderlands dankt hij aan zijn leiderschap in een kritieke tijd van opstand en oorlog en zijn streven naar religieuze verscheidenheid.
Standbeeld van Willem van Oranje in de Prinsentuin. Foto Marco de Swart
Tijdens zijn leven en vlak daarna is Willem van Oranje niet onomstreden. Veel katholieken keuren de Opstand niet goed. Ook protestanten zien zijn idee van gewetensvrijheid als verwerpelijk. Vandaag de dag kunnen we zijn gedachtegoed nog steeds op verschillende manieren bevragen. De vraag of Willem van Oranje de Vader des Vaderlands is, zal onderwerp van discussie blijven.
Portret van Emilia, prinses van Oranje, prinses van Portugal, Daniël van den Queborn, ca. 1593, olieverf op doek, Museum Paleis Het Loo, Apeldoorn. Bruikleen Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau, Den Haag
Willem trouwt vier keer en krijgt veertien kinderen. Net als hun vader hebben veel van hen een band met Delft en in het bijzonder met het Prinsenhof. Zo bevalt Willems derde vrouw, Charlotte de Bourbon, in het Prinsenhof van hun dochter Louise Juliana en wordt het meisje in de Waalse kerk gedoopt. Tijdens een bezoek aan het Prinsenhof ontmoet je de Oranjes aan de hand van bijzondere levensverhalen en familieportretten.