Spiegeltje, spiegeltje aan de wand
Artikelen
4-6 minuten
Trompe l'oeil lijst met putti, Cornelis de Man, 1655, olieverf op paneel, aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt (dankzij haar Themafonds 17de-eeuwse schilderkunst, Johannes Vermeer Fonds, Caius Fonds en VriendenLoterij Aankoopfonds).
Deze unieke beschilderde lijst zat tot voor kort om een schilderij, maar was hij daar oorspronkelijk ook voor bedoeld? En wat betekenen die putti en dat stilleven? Dit schilderij roept allerlei vragen op, maar één ding staat vast: de lijst, in 1655 beschilderd door de Delftse meester Cornelis de Man, is een prachtig voorbeeld van de experimenteerlust en de hoge kwaliteit van de Delftse schilderkunst uit de tijd van Johannes Vermeer en Pieter de Hooch.
Rondom een zwarte geschilderde lijst spelen elf putti. Wie goed kijkt, merkt op dat het jongetjes zijn, van wie de meesten wijzen of kijken naar het enige meisje, midden boven. Tussen de twee voetstukken onderaan liggen enkele attributen die te maken hebben met het vrouwelijk toilet: een spiegeltje, een poederkwast en een juwelenkistje met daarin een parelketting. Al deze motieven verwijzen naar schoonheid. In combinatie met het horloge, dat de tijd symboliseert, vormen deze elementen een morele boodschap: schoonheid is vergankelijk.
Geschreven door: Julia van Marissing, conservator Geschiedenis bij Museum Prinsenhof Delft
Dit is een bewerking van een artikel dat eerder verscheen in het Bulletin van de Vereniging Rembrandt (33#3).
Spiegel- of schilderijlijst?
Toen de lijst destijds op een veiling werd aangeboden, zat er een zelfportretje in van de Leidse kunstenaar Jacob van Spreeuwen (1611-1650/60), gesigneerd en gedateerd 1642. Waarschijnlijk is dit portret in de 18de of 19de eeuw in de lijst gezet. Mogelijk door de laatste eigenaar, de familie Bond, die het jarenlang op Creech Grange, hun huis in Dorset, aan de muur had hangen. Dat er oorspronkelijk een portret in de lijst heeft gezeten is echter niet waarschijnlijk: hoewel er voorbeelden bestaan van 17de-eeuwse vrouwenportretten in gesneden houten lijsten met toiletartikelen, suggereren een spottende saterkop en het ontbreken van een wapen of andere persoonlijke verwijzingen dat de lijst een andere functie had.
Met de motieven die Cornelis de Man (1621-1706) op de lijst afbeeldde, borduurt hij op innovatieve wijze voort op de beeldtraditie van interieurs met vrouwen voor een toilettafel, bekend geworden door schilders als Gerard Dou, Gerard ter Borch en Gabriël Metsu. Aan deze schilderijen liggen vaak thema’s als ijdelheid en vergankelijkheid ten grondslag. De beschilderde lijst van De Man roept vergelijkbare associaties op. De aanname dat het hier gaat om een spiegellijst is hierop gebaseerd.
De Man heeft op bijzondere wijze de bestaande thematiek naar een conceptueler niveau getild door vorm, functie en inhoud met elkaar te verbinden. Dat deed hij door de toevoeging van trompe-l’oeil-elementen als de architectonische omlijsting, de zwarte lijst en het gordijn. Deze motieven koppelde hij aan de gebruiksfunctie van de spiegel, waarmee degene die in de spiegel kijkt niet alleen wordt gewezen op de vergankelijkheid, maar ook op de bedrieglijkheid van aardse schoonheid. De saterkop midden bovenin duidt op spot en draagt bij aan het ‘spel’ van illusie en schoonheid met de toeschouwer.
Jonge vrouw voor haar toilet, Gerard ter Borch, ca 1650, olieverf op paneel. Metropolitan Museum New York, Geschenk van J. Pierpont Morgan, 1917
Artistieke bloeiperiode
Hiermee past dit ongewone kunst werk bij uitstek in het Delft van de jaren 1650-1675, toen de stad een artistieke bloeiperiode doormaakte en Delftse meesters experimenteerden met licht, perspectief en het creëren van illusies. Vermeer en Pieter de Hooch waren hier heel succesvol mee in de jaren vijftig en zestig van de 17de eeuw. De recente restauratie van het Brieflezend meisje (Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden) geeft aanleiding te denken dat De Mans elf jaar jongere stadgenoot Johannes Vermeer een beschilderde lijst om dit schilderij had bedacht, waarop de op de voorstelling zichtbare gordijnroede als trompe-l'oeil zou doorlopen. Dit is onder andere gebaseerd op het feit dat de gordijnroede doorloopt tot de randen van het doek en bevestigingshaken ontbreken. Met de datering in 1655 komt de lijst van De Man en daarmee ook de kunstenaar zelf aan het begin van deze ontwikkeling te staan. Dat maakt dit kunstwerk zowel binnen zijn oeuvre als in de context van andere Delftse meesters heel interessant.
Vergelijkbare beeldmotieven van het vrouwelijk toilet zien we wel bij gesneden houten lijsten, maar een platte, beschilderde trompe-l’oeil-lijst als deze vormt een grote zeldzaamheid in de Nederlandse 17de-eeuwse schilderkunst. In het oeuvre van De Man is er één vergelijkbare lijst bekend. Die werd in 1981 aangeboden door de Zwitserse kunsthandel Bruno Meissner; de huidige verblijfplaats ervan is onbekend.
Spiegellijst met gesneden toiletattributen, onbekend, ca 1650-70, verguld lindenhout, Museum Rotterdam
Betekenis voor de collectie
Cornelis de Man was een veelzijdige Delftse meester, die zowel portretten, genreschilderijen, kerkinterieurs als landschappen schilderde. Museum Prinsenhof Delft heeft verschillende werken van hem in de collectie. Met de aankoop van deze geschilderde lijst in 2022 is daar een geheel nieuw aspect aan toegevoegd. De lijst vormt een spannende brug naar voorwerpen van toegepaste kunst, zoals gesneden schilderijlijsten. Bovendien fungeert het werk naast dat van tijdgenoten als Gerard Houckgeest als sleutelstuk voor de presentatie van de belangrijke bloeiperiode van de Delftse schilderkunst in 1650-1675.
