Willem van Oranje
Wie was Willem van Oranje? En waarom wordt hij vaak de Vader des Vaderlands genoemd? Op deze pagina lees je het hele verhaal. De kogelgaten boven de trap in Museum Prinsenhof getuigen van de beroemde moord op Willem van Oranje. Het museum is nu tijdelijk gesloten voor verbouwing en vernieuwing. In 2027 zijn de beroemde kogelgaten weer te zien.
Willems jongere jaren
De erfenis die alles verandert
Willem van Nassau wordt op 24 april 1533 geboren in Duitsland, op kasteel Dillenburg. Hij is het eerste kind uit het huwelijk van Willem ‘de Rijke’ en Juliana van Stolberg. Als Willem elf jaar is verandert zijn leven compleet. Van zijn neef erft hij allerlei bezittingen in de Nederlanden én het Franse prinsdom Orange. Vanaf nu is hij ‘prins van Orange’ (Oranje). Plots hoort hij bij de machtigste edelen van Europa.
Katholieke opvoeding aan het keizerlijk hof
Willems nieuwe bezittingen zijn onderdeel van het katholieke Spaanse Rijk van keizer Karel V. Die stemt toe met de erfenis, maar alleen als de protestants opgevoede Willem zich bekeert tot het katholieke geloof. De erfenis is te groot om te weigeren en Willems ouders gaan akkoord. De jonge Willem verhuist voor zijn katholieke opvoeding naar het keizerlijk hof in Brussel. Maria van Hongarije, de zus van de keizer, is als een moeder voor hem.
Belangrijke banen
Willem is geliefd en krijgt invloedrijke posities. Hij gaat wonen op het Kasteel van Breda, al sinds de 15de eeuw dé stad van de Nassaus. Op dit portret links is Willem 22 jaar en leidt hij een legeronderdeel van het Spaanse Rijk. Rond dezelfde tijd treedt Karel V af en volgt zijn zoon Filips II hem op. Willem en Filips II kennen elkaar al sinds hun jeugd en ze hebben een goede relatie. In 1559 wordt Willem door Filips II benoemd tot ‘stadhouder’ (zijn plaatsvervanger) van Holland, Zeeland en Utrecht.
Portret van Willem op 22-jarige leeftijd, Heinrich Giebel naar Antonio Moro, 1885-1898, olieverf op paneel, PDS 75. Foto: Tom Haartsen
Leider van de Opstand
Het volk mag zélf kiezen
Willem van Oranje leeft in een tijd waarin ‘gewetensvrijheid’ niet vanzelfsprekend is. Zelf kiezen wat je gelooft en zelf bepalen wat goed en fout is, zijn nieuwe ideeën. Filips II is streng katholiek. Hij wil het opkomende protestantisme in zijn rijk uitroeien. Maar Willem gelooft dat het protestantisme en het katholicisme vreedzaam naast elkaar kunnen bestaan. Op oudejaarsavond 1564 houdt hij een vlammende toespraak tijdens een vergadering van de Raad van State, waarin hij zegt dat het volk zélf mag kiezen wat het gelooft. Niet eerder zei iemand dat in de politieke arena.
Willem is een gevaar voor Filips II
Filips II (te zien op dit portret) ziet Willem van Oranje steeds meer als gevaar, door zijn tolerante houding ten aanzien van het protestantisme. Zeker als in 1566 overal in de Nederlanden woedende menigtes kerken en kloosters binnenstormen. Ze slaan alles kort en klein, uit onvrede over de katholieke overheersing. Filips II legt beslag op Willems Nederlandse bezit en laat zijn oudste zoon ontvoeren naar Spanje. Breda komt in Spaanse handen en Willem moet vluchten. Hij vertrekt naar zijn familie op Slot Dillenburg. Daar neemt Willem van Oranje een ingrijpend besluit: hij gaat het gewapende verzet tegen Filips II leiden.
Samenwerking met de watergeuzen
Bij gebrek aan eigen troepen werkt Willem van Oranje samen met de watergeuzen: protestanten die het vasteland zijn ontvlucht en nu roven op zee. Willem geeft hun ‘kaperbrieven’ (toestemming) om vijandelijke schepen aan te vallen. Hun opperbevelhebber Van der Marck Lumey benoemt hij tot luitenant. Lumey is wreed en aarzelt niet om katholieke geestelijken te martelen en te vermoorden.
Portret van Filips II, Alonso Sánchez Coello naar Antonio Moro, 1547-1567, olieverf op doek, B 102-2. Foto: Tom Haartsen
Duik je graag nog dieper in de geschiedenis?
Extra verdieping kun je vinden op de volgende pagina's:
Willem leidt de Opstand vanuit het Prinsenhof
Intrek in het Sint Agathaklooster
De Opstand tegen Filips II is in volle gang. Willem is zijn leven niet meer zeker en vlucht in 1572 naar Delft. Een relatief veilige plek, want de stad heeft zich net aangesloten bij de Opstand. Delft is bovendien ommuurd en ligt strategisch tussen andere steden zoals Dordrecht en Gouda. Hierdoor kan het niet makkelijk worden ingenomen door het Spaanse leger. Om Willem van Oranje onderdak te geven neemt de stad het Sint Agathaklooster in beslag. De zusters worden verbannen naar een bijgebouw. Vanuit het klooster, dat voortaan bekend staat als het Prinsenhof, leidt Willem de Opstand.
Mater van het Sint Agathaklooster Isabella van Grijpskercke, Jan van Scorel, ca. 1550, olieverf op paneel, PDS 93. Foto: Tom Haartsen
De familie van Willem van Oranje
Inclusief stamboom om te downloaden.
Cornelis Musius vermoord
De rector van het klooster, Cornelis Musius, is bevriend met Willem van Oranje en geniet zijn bescherming. Geuzenleider Lumey vindt het maar niks dat Willem er zulke warme banden op nahoudt met een katholiek. Hij bedreigt en intimideert Musius, die daarop wegvlucht uit Delft. Willem van Oranje staat erop dat Musius terugkomt. Bij zijn terugkeer loopt hij recht in de armen van Lumey en zijn troepen. Die martelen Musius, en nog dezelfde avond laat Lumey Musius publiekelijk ophangen. Willem is woedend en ontslaat Lumey.
Meer lezen over het conflict met Lumey? Klik dan hier.
Leids Ontzet
De Spanjaarden belegeren Leiden. De bevolking wordt uitgehongerd en de pest breekt uit. Samen met een aantal anderen bedenkt Willem van Oranje het plan om een deel van het land rond Leiden onder water te zetten om de stad te kunnen bevrijden. Op 3 oktober 1574 hoort Willem in het Prinsenhof dat het plan is gelukt. Een succes voor de Opstand maar een ramp voor de boeren: de schade aan het platteland rond Leiden is enorm.
De Apologie
In 1580 laat Filips II een ‘Banedict’ optekenen. Daarin noemt hij Willem van Oranje (onder andere) een bedrieger, godslasteraar en dronkaard. Ook zet Filips II een prijs op het hoofd van Willem. Wie hem weet te vermoorden krijgt een flinke beloning.
Als reactie schrijft Willem in het Prinsenhof de Apologie, een verdedigingsbrief met zíjn kijk op de zaak. Hij beschuldigt op zijn beurt Filips II van waanzin, moord en verraad. De Apologie wordt in vijf talen vertaald en naar alle vorstenhuizen van Europa gestuurd. Zowel het Banedict van Filips II als de Apologie van Willem van Oranje zijn een sterk staaltje moddergooien. Waarheid wordt vermengd met fake news.
De Apologie van Willem van Oranje, 1581, papier, PDC 1148
De moord op Willem
Het fatale schot
25.000 kronen - nu zo’n 3 miljoen euro - én een adellijke titel voor de moordenaar van Willem van Oranje. Met zo’n prijs op je hoofd kan ieder uur je laatste zijn. In 1582 overleeft Willem ter nauwernood een moordaanslag. Maar op 10 juli 1584 is zijn geluk op. Dan weet Balthasar Gerards (op het portret rechts) in het Prinsenhof met één schot drie kogels te lossen, die terechtkomen in de borst van de prins en gaten slaan in de muur achter hem. Een aantal familieleden van Willem ziet het gebeuren.
Gewonnen vertrouwen
Balthasar Gerards, een streng katholieke Fransman, ziet het als zijn roeping om de leider van de Opstand te vermoorden. Een paar maanden eerder meldt hij zich onder een schuilnaam bij het Prinsenhof. Hij zegt dat hij een gevluchte protestant is en biedt aan om wat klusjes te doen voor Willem van Oranje. Zo wint hij het vertrouwen van de prins en zijn hofhouding. Daarom kan hij op die bewuste dag het Prinsenhof binnenkomen met twee pistolen onder zijn mantel.
De moord op Willem van Oranje, Jan Luyken, 1730-1738, gravure, PDP 137
“Mijn God, erbarm u over mij en over dit arme volk.”
Beroemde laatste woorden
Volgens een getuigenverklaring heeft Willem van Oranje kort na de aanslag nog geleefd en zijn beroemde laatste woorden gesproken: ‘Mijn God, erbarm u over mij en over dit arme volk.’ Volgens forensisch onderzoek uit 2008 zijn de kogels recht in het hart terechtgekomen en moet Willem op slag dood zijn geweest.
Executie
Balthasar Gerards vlucht via de binnentuin, maar wordt gepakt en overgebracht naar stadsgevangenis Het Steen. Een paar dagen later wordt hij terechtgesteld op de Markt van Delft. De executie is zelfs voor 16de-eeuwse maatstaven barbaars. Balthasar zou geen kik hebben gegeven.
Portret van Balthasar Gerards, anoniem, 1600-1700, sepia en Oost-Indische inkt op papier, PDT 52. Foto: Tom Haartsen
Na zijn dood
Begraven in Delft
In zijn testament noemt Willem het familiegraf van de Nassaus in Breda als laatste rustplaats. Maar die stad is in Spaanse handen als hij overlijdt. Daarom wordt de prins in plaats daarvan begraven in de Nieuwe Kerk in Delft. Het begin van een nieuwe traditie: nog steeds worden leden van het Huis Oranje-Nassau hier bijgezet.
Gedenken
Na zijn dood groeit Willem uit tot martelaar. Het Prinsenhof trekt al snel na zijn dood veel mensen die de kogelgaten in de muur willen zien. Willems nabestaanden doen er alles aan om van hem een symbool voor verzet en vrijheid te maken. Vooral Willems laatste vrouw, Louise de Coligny, speelt daar een belangrijke rol in.
Begin 17de eeuw krijgt de beroemde beeldhouwer Hendrik de Keyser de opdracht een praalgraf te ontwerpen voor in de Nieuwe Kerk in Delft. Het opschrift op het praalgraf luidt: resurrectionem / exspectat / guilelmus primus / pater patriae: ‘Op wederopstanding wacht Willem de Eerste, vader des vaderlands’.
Afgietsel van een beeld uit het grafmonument van Willem van Oranje, naar Hendrick de Keyser, 2000, gips, PDB 215
Opvolging
Willems zoons, eerst Maurits en later Frederik Hendrik, nemen de leiding van de oorlog tegen de Spanjaarden over. Beiden zijn getalenteerde militairen. Stap voor stap krijgen hun troepen de overmacht. Op 15 mei 1648 eindigt de Opstand na tachtig jaar met een vredesakkoord in het Duitse Münster. Spanje erkent de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Willem van Oranje wordt gezien als de grondlegger van deze onafhankelijke staat, die uitgroeide tot de huidige Nederlandse democratie. Daarom wordt hij ook wel ‘Vader des Vaderlands’ genoemd.
Prins Maurits en prins Frederik Hendrik te paard, Paulus van Hillegaert (I), 1621-1625, olieverf op paneel, PDS 102. Foto: Tom Haartsen
Maak kennis met de familie van Willem van Oranje
Kom meer te weten over de familie van Willem van Oranje